Σκέψεις για το κώμα: ο άνθρωπος στερημένος από την συνείδησή του.

Xanthoula Dalakaki - Gregory Mantzouranis - 9/3/2013 

International Journal of Psychoanalysis (2012) 93

Μετάφραση Μ. Εμμανουηλίδης

 

Υπάρχουν κάποιες εμπειρίες που αφήνουν έντονες εντυπώσεις πάνω μας. Κάθε φορά δημιουργούνται νέες σχέσεις σε πλαίσια που είναι πολύ διαφορετικά και απομακρυσμένα, αυτά τα ίχνη αποτελούν μια πηγή εσωτερικής πίεσης. Απαιτούν μια θεωρητική επεξεργασία για να γίνουν αναγνώσιμα και μεταφέρσιμα.

1. Το αίτημα
   
   

Στην αρχή της δεκαετίας του 80 μου ζητήθηκε από την διεύθυνση του ψυχιατρικού τομέα να δω μήπως μπορούσα να διευκρινίσω το αίτημα που είχαμε λάβει από την διεύθυνση της χειρουργικής μονάδας εντατικής θεραπείας. Ήταν το παρακάτω: "Σοβαρές δυσκολίες μετά από επέμβαση στεφανιαίας παράκαμψης’ ο ασθενής είναι ακόμη διασωληνωμένος. Αξιολογήσετε τις νοητικές λειτουργίες και παρέξετε υποστήριξη". Ο ασθενής ήταν 59 χρονών και μετά την επέμβαση 4 μήνες νωρίτερα παρουσίαζε επιπλοκές. Η κατάστασή του ήταν σταθερή αλλά το επίπεδο συνείδησής του δεν ήταν προσδιορίσιμο και οι νοητικές του λειτουργίες παρέμεναν άγνωστες στο προσωπικό. Ήμασταν σε μια κατάσταση αδιεξόδου. Το προσωπικό της μονάδας εντατικής θεραπείας, όπου βρισκόταν ο ασθενής, εργάζεται πολύ γρήγορα και πολύ αποτελεσματικά. Η ανακύκλωση των ασθενών είναι υψηλή κάθε ασθενής μένει μόνο 3 ή 4 μέρες, παίρνοντας μαζί του βαθειές επενδύσεις και ανεσταλμένες διεργασίες πένθους που συνδέονται με τον αποχωρισμό. Η φιλοσοφία αυτού του τύπου της μονάδας είναι η "σωτήρια για την ζωή πράξη". Υπάρχει πολύ λίγη λεκτική επικοινωνία μεταξύ του προσωπικού και των ασθενών, αφού η πλειονότητα αυτών είναι διασωληνωμένοι και η ψυχαναλυτική σκέψη αποκλείεται εξαρχής. Το αίτημα παρά ταύτα δημιουργούσε ένα χάσμα, ένα άνοιγμα που μας οδηγούσε να ψάξουμε νέους ορίζοντες.

2. Η συνάντηση
   
   

Φτάνοντας στην μονάδα και πριν εξετάσω τον ασθενή, προσπάθησα μάταια να πληροφορηθώ πως έβλεπε το προσωπικό την κατάσταση. Η πλειονότητα αυτών που ρώτησα μου είπαν ότι ήταν σε κώμα. Μόνο μια αναισθησιολόγος είχε την εντύπωση ότι ο κ. Π της είπε "καλημέρα" μια μέρα και ο φυσιοθεραπευτής του μου έδωσε να καταλάβω ότι κατά διαστήματα υπήρχαν σημεία στοιχειώδους επαφής. Η σύζυγός του σκεφτόταν ότι μπορούσε να επικοινωνήσει μαζί του, αλλά η μονάδα την θεωρούσε παραληρηματική, αφού η ομάδα δεν μπορούσε να πιστέψει ότι η πεποίθηση της γυναίκας που ήταν εξαντλημένη από την αρρώστια του συζύγου της, μπορούσε να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Όταν τον εξέτασα δεν αντιδρούσε είτε σε απλά παραγγέλματα ή σε πιο σύνθετα ερεθίσματα, ούτε αντιδρούσε στον πόνο. Στην κλίμακα της Γλασκώβης για το κώμα (GCS) θα ήταν στο επίπεδο ένα. Παραταύτα, εξαιτίας της ασάφειας λόγω των προηγούμενων αντιφατικών παρατηρήσεων, περιορίστηκα στην διάγνωση "κωματώδης κατάσταση", χωρίς να προσδιορίσω το επίπεδο. Καθώς υπήρχαν κάποιες αμφιβολίες σχετικά με την πληροφόρηση της συζύγου του, τον είδα την επόμενη μέρα εν παρουσία της. Οι υπερβολικές της εκκλήσεις κατάφεραν μόνο να προκαλέσουν ένα μισοάνοιγμα των ματιών του ασθενή αλλά χωρίς εστίαση του βλέμματος σε αυτήν. Την άλλη μέρα  ήμουν παρούσα πάλι όταν ο καρδιοχειρουργός ήρθε για την αλλαγή. Το στέρνο ήταν ανοιχτό. Οι δυο πλευρές του οστού δεν μπορούσαν να κρατηθούν με συνδετήρες. Κατά την διάρκεια του καθαρισμού του τραύματος χωρίς αναισθητικό, κομματάκια νεκρού ιστού αφαιρέθηκαν χωρίς ο ασθενής να δείξει αντιδράσεις πόνου. Στην διάρκεια αυτής της διαδικασίας αισθάνθηκα μια αδιαθεσία, σαν μια διαταραχή της ταυτότητας, μία εσωτερική ταλάντευση. Προς το τέλος αναδύθηκαν μέσα μου λέξεις για να ονομάσουν αυτό που έλειπε, δηλαδή τον πόνο. Ήταν μια επιθυμία να τον επικαλεστώ; Ακούστηκα να λέω: "Τέλειωσε σχεδόν. Κρατάει πολύ και πονάει. Ξέρω ότι υποφέρεις πολύ." Η κίνηση των βλεφάρων του και των χειλιών του μου έδειξαν ότι το μήνυμά μου είχε γίνει αντιληπτό και επιβεβαιωνόταν. Ήταν σαν να μου έλεγε ότι μπορούσε να υποφέρει αν αισθανόταν ότι τον καταλαβαίνουν. Μπορεί να συνέβη μια ελάττωση της διάσχισης  την στιγμή της συνάντησης δύο ασυνείδητων εν παρουσία κάποιου τρίτου.

3.Οι ψυχικές συνθήκες και η τραυματική κατάσταση του ασθενούς στην εντατική θεραπεία

Άλλοι ασθενείς που συμμετείχαν σε ένα παρόμοιο ερευνητικό πρόγραμμα σχετικά με μορφές παλινδρόμησης μπροστά σε σημαντικό κίνδυνο, μου μίλησαν για την εμπειρία τους στην εντατική θεραπεία. Κατά βάση, οι ασθενείς που έρχονται στην εντατική θεραπεία μετά από ένα ατύχημα ή ένα πλήγμα στην υγεία τους που είναι απειλητικό για την ζωή, έχουν ήδη μια τραυματική εμπειρία λόγω της απειλής της διακοπής στην συνέχεια της ύπαρξής τους. Είναι συνηθισμένο, αυτή η πτυχή της ασθένειας που οδήγησε στην οξεία φάση ή στο ατύχημα, να μην λαμβάνεται υπόψη, εξαιρουμένων των περιπτώσεων απόπειρας αυτοκτονίας που χρειάζονται φροντίδα σε μονάδα εντατικής θεραπείας. Μετά την εισαγωγή τους στην μονάδα, οι ασθενείς βρίσκονται αποκομμένοι από το συνηθισμένο πλαίσιο της ζωής τους, τα σημεία αναφοράς τους, τις συνήθειές τους, τις  επιδιώξεις τους, τα σχέδιά τους και τον ανθρώπινο περίγυρό τους. Αυτή η κατάσταση είναι παρόμοια με αυτό που ο Winnicott αποκαλεί "αποστέρηση λόγω απώλειας του πλαισίου". Έχει σαν αποτέλεσμα την υπερφόρτωση του παρόντος στο οποίο ο ασθενής βιώνει μια απώλεια των σωματικών λειτουργιών λόγω είτε του ατυχήματος ή της οξείας φάσης της νόσου ή της μετεγχειρητικής θεραπείας.

Όσον αφορά το κώμα, έχει παρατηρηθεί ότι οι ασθενείς καταγράφουν μια κάποια ποσότητα πληροφορίας κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου. Ο Chauvelot αναφέροντας την προσωπική του εμπειρία από ένα κώμα 47 ημερών σημειώνει: "Υπάρχει σίγουρα μια μόνιμη κατάσταση αντίληψης: στην πραγματικότητα οτιδήποτε συμβαίνει γύρω και σε σχέση με τον αναίσθητο ασθενή τον επηρεάζει, αλλά πως; Σε μια άλλη γλώσσα από αυτήν των αισθητηρίων οργάνων." Αυτό υποδηλώνει την ύπαρξη κάποιου βαθμού διαπερατότητας, η έκταση της οποίας όμως παραμένει άγνωστη. Την εποχή της παρούσας θεραπείας αυτή η εμπειρική γνώση ήδη κυκλοφορούσε. Γνωρίζοντάς την, δεν θα μπορούσα να ικανοποιηθώ χωρίς μια αντίδραση από τον κ.Π κατά την αρχική φάση της συνηθισμένης ιατρικής εξέτασης. Αυτός ήταν ο λόγος που στην συνέχεια προσπάθησα να επικοινωνήσω μαζί του με άλλο τρόπο, δηλ. συναισθηματικά, απευθυνόμενη στο διασχισμένο κομμάτι της οδύνης του. Έτσι ελήφθη μια απάντηση με σωματικά σημεία. Αυτό μπορεί να θεωρηθεί σαν ένα αίτημα για σχέση, μια ρωγμή στον κλειστό κόσμο του ασθενή που είναι αποκομμένος από τον κόσμο των αντικειμένων της τρομακτικής πραγματικότητας, όπως παρουσιάζεται από ανθρώπους που βρέθηκαν στην ίδια κατάσταση.

4.Βιολογικές λειτουργίες και ρυθμοί

Είναι απαραίτητη η προσωρινή τοποθέτηση για ιατρικούς λόγους αρκετών σωλήνων στο σώμα του ασθενούς. Βοηθούν τις φυσικές λειτουργίες της αναπνοής, της θρέψης και της απέκκρισης που δεν είναι σε θέση να εγγυηθούν την επιβίωση κατά την οξεία φάση της νόσου. Αλλά αυτοί οι σωλήνες παίρνουν επίσης την θέση των φυσιολογικών σφιγκτήρων, παρακάμπτοντας έτσι την λειτουργία της ηδονής-δυσαρέσκειας και του ελέγχου των ανταλλαγών μεταξύ του έσω και του έξω. Αυτή η ροή διέγερσης τόσο από μέσα όσο και από έξω οδηγεί σε μια ρωγμή της προστατευτικής ασπίδας. Επιπλέον η οδός εκτόνωσης της ενστικτικής διέγερσης μέσα από την κινητικότητα και την μυική λειτουργία είναι επίσης φραγμένη. Παρόμοια, η επαφή με τον ανθρώπινο περίγυρο με τουε συνήθεις τρόπους επικοινωνίας είναι ανεσταλμένη.

Οι θόρυβοι των αναπνευστήρων και των άλλων μηχανημάτων είναι παράξενοι και μονότονοι. Η παρουσία διαφόρων μηχανημάτων παρατήρησης, ενδοσκοπίων και οθονών, δημιουργεί μια αίσθηση "ζωής σε άλλον πλανήτη" σύμφωνα με ασθενείς. Αυτό που κάποτε υπαινισσόταν τώρα γίνεται ορατό. Και αυτή η "επιβάρυνση" των σωματικών ορίων δημιουργεί μια προφανή ψυχική αναστάτωση. Η παλινδρόμηση εγκαθίσταται και συνοδεύεται από ανάμικτα αισθήματα "μίσους" και "αγάπης" εξαιτίας της έντονης εξάρτησης από τα μηχανήματα αφενός και από την λειτουργία  τους σαν "καλή μητέρα" από την άλλη. Μέρος των φυσιολογικών λειτουργιών μετατίθεται έτσι έξω από το υποκείμενο στα χέρια του ιατρικού προσωπικού. Η περίσσεια της διέγερσης δεσμεύεται εν μέρει μέσα από την ψευδαισθητική ικανοποίηση ή μέσα από αναπαραστάσεις σε όνειρα, που εκλαμβάνονται τελικά λόγω έντονης πειθούς σαν να είναι η πραγματικότητα. Η πειθώ αυτή παραμένει για πολύ καιρό μετά την αποχώρηση των ασθενών από την εντατική θεραπεία, παρότι έχουν αποκατασταθεί οι φυσικές τους ικανότητες και η πρότερη λειτουργικότητά τους. Η παρατηρούμενη κατάσταση εξάρτησης είναι τόσο έντονη που θυμίζει την απομακρυσμένη φάση της ανθρώπινης ζωής όταν το βρέφος είναι εντελώς εξαρτημένο από την μητέρα του.

Ο κιρκάδιος ρυθμός και η διάκριση μεταξύ μέρας και νύχτας ελαττώνονται: δραστηριότητα, θεραπεία και φωτισμός είναι ίδια την μέρα και την νύχτα και τα όρια μεταξύ ύπνου και εγρήγορσης συγχέονται: "δεν ξέρουμε εάν κοιμόμαστε ή όχι" αναφέρουν οι ασθενείς. Η απώθηση και τα όνειρα δεν μπορούν να συμβούν.----Η διατήρηση του ύπνου από την ονειρική διεργασία είναι αδύνατη. Η επανορθωτική της λειτουργία για το σώμα χάνεται. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η έννοια του χρόνου εξαφανίζεται.----

5.Σχάση του Εγώ

Όταν το αντικείμενο απουσιάζει πέρα από μια ανεκτή χρονική περίοδο, η κατάσταση επιδεινώνεται και εκφυλίζεται σε μια πρωτοπαθή τραυματική κατάσταση. Η ενστικτική ένταση του αδύναμου θυμού που εγείρεται, προκαλεί αγωνία και τρόμο που οδηγεί ----λόγω και της έλλειψης αναπαράστασης στην απόσυρση του υποκειμένου από την τραυματική κατάσταση και την αποκοπή του από την υποκειμενικότητά του. Ο Roussillon θεωρεί αυτήν την διεργασία εξόδου από τον εαυτό σαν μια μορφή σχάσης του Εγώ με σκοπό την ψυχική επιβίωση.----

Στον κ.Π η αντίληψη του πόνου φαινόταν να είναι διασχισμένη.----Η συνεχής διεργασία της επένδυσης και η αδυναμία αναστολής της παράγει μια κατάσταση ψυχικής δυσφορίας παρόμοια με εκείνη της απώλειας του αντικειμένου. Ο ναρκισσιστικός χαρακτήρας αυτής της έντονης επένδυσης τείνει να αδειάζει το Εγώ. Ο φυσικός πόνος αντιμετωπίζεται με τον ίδιο τρόπο όπως ο ψυχικός πόνος, σαν μια δυσφορική κατάσταση σε αντίδραση στην απώλεια του αντικειμένου. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί εδώ ότι όταν στα θύματα εγκαυμάτων τρίτου βαθμού γίνεται αλλαγή της επίδεσης και ο πόνος είναι τόσο έντονος που δεν ανακουφίζεται με χημικές ουσίες, γίνεται συχνά χρήση της ύπνωσης για να δημιουργηθεί μια σχάση στα περιεχόμενα της συνείδησης.

Στην σχάση δυο αντιτιθέμενες ψυχικές στάσεις υπάρχουν χωρίς να επηρεάζει η μια την άλλη.

Ο κ .Π, όπως θα δούμε, καταδιωκόταν από την εικόνα που είχε για το σώμα του σαν "ένας κορμός δέντρου κομμένος στη μέση, με αποκομμένα τα τέσσερα άκρα του". Ο ευνουχισμός είναι τρομακτικός και η απειλή της εκμηδένισης του ναρκισσιστικού κορμού ακόμη περισσότερο. Θα μπορούσε ακόμη ο κομμένος κορμός στην μέση στα δυο να αναπαριστά την μεταμόρφωσή του σε γυναίκα.----

Η κατάσταση του ασθενούς ούτε επιδεινωνόταν ούτε βελτιωνόταν, παρέμενε σταθερή και ίδια. Υπήρχε μια κάποια ισορροπία με το πάγωμα όλων των κινήσεων: η σχάση, με σκοπό να μην γίνεται τίποτε αισθητό και την αποκοπή από τα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου χρησίμευε σαν άμυνα ενάντια στην αγωνία.

6.Το πλαίσιο

Η ειδική κατάσταση του κ. Π έκανε απαραίτητη την τροποποίηση του πλαισίου και της τεχνικής, απομακρυνόμενη από την κλασσική ψυχαναλυτική προσέγγιση. Είχα την ιδέα της δημιουργίας ενός πλαισίου μιας τακτικής παρουσίας μου, με το να είμαι διαθέσιμη γι’αυτόν κάθε μέρα την ίδια ώρα με σκοπό να κάνω την εκφοβιστική πραγματικότητα απλή και αφομοιώσιμη. Ήθελα να δω εάν η επίδραση από την πρώτη μου παρέμβαση θα επαναλαμβανόταν. Εάν αποδεικνυόταν δυνατή, χρειαζόταν ακόμη να φανεί εάν θα μπορούσε να εγκατασταθεί μια θεραπευτική σχέση. Ο Winnicott διακρίνει δυο είδη στέρησης:

Η μια είναι σε σχέση με απώλεια του αντικειμένου και η άλλη είναι σε σχέση με απώλεια των πλαισίων, απώλεια των ελέγχων. Με μια έννοια θα λέγαμε απώλεια της μητέρας και απώλεια του πατέρα- του πατρικού πατέρα, όχι του πατέρα στην θέση της μητέρας.

Βλέπει την δεύτερη απώλεια σαν την απώλεια της στερεότητας και του αισθήματος της πεποίθησης σε έναν άντρα ή μια δομή ή ένα θεσμό. Στην εντατική μονάδα θεραπείας υπήρχε μια μόνιμη κινητικότητα που ήταν μάλλον απρόσωπη και απρόβλεπτη. Ήθελα η παρουσία μου να είναι τακτική έτσι ώστε να γίνει προβλέψιμη και αξιόπιστη για τον ασθενή, σαν μια παραίσθηση ελέγχου. Αρκετά σύντομα μετά την εγκατάσταση αυτού του στοιχειώδους πλαισίου, οι θεράποντες μου είπαν ότι ο κ. Π με περίμενε λίγα λεπτά πριν την άφιξή μου. Του έλεγα "καλημέρα" και κρατούσα το χέρι του καθόλη την διάρκεια που ήμουν μαζί του, περίπου 7 με 10 λεπτά. Η χειρονομία αυτή είχε σίγουρα σαν κίνητρο εμπαθητικά αισθήματα και μια ανάγκη να δείξω την παρουσία μου σε αυτόν, αφού δεν υπήρχε καμία επιβεβαίωση είτε σε λόγια ή σε βλεμματική επαφή ότι την καταλάβαινε. Επιπλέον, ασθενείς που ρώτησα κατά την διάρκεια της παραμονής τους στην εντατική θεραπεία μου είπαν ότι τους έκανε καλό να τους ακουμπούν. Χωρίς να το παραδέχομαι στον εαυτό μου, ήθελα να του κάνω καλό και ακόμη να τον ξυπνήσω. "Στην αρχή το καλό (ψυχολογικό) περιβάλλον είναι φυσικό..." παρατηρεί ο Winnicott, που βλέπει την επιφάνεια του δέρματος σαν "μια περιοριστική μεμβράνη που έχει θέση ανάμεσα στο "εγώ" και το "όχι εγώ", ανάμεσα σε μέσα και ένα έξω. Επαναλάμβανα την ίδια χειρονομία κάθε μέρα μέχρι την δεύτερη αποσωλήνωσή του, οπότε ήταν εμφανές ότι είχε ξυπνήσει και ότι ανακτούσε την ικανότητά του για επικοινωνία με λέξεις που εμπεριείχαν σύμβολα και να σχηματίζει ζωντανές εικόνες για να αναπαραστήσει τις τρομακτικές του εμπειρίες. Σε αυτήν την συνεδρία που είχε ξυπνήσει εντελώς, έπιασε το χέρι μου και με έβαλε να καθίσω στο κρεβάτι του για να μου πει τι περνούσε. Τότε είχα την εντύπωση ότι διατύπωνε ένα αίτημα να κάνει μια θεραπεία για τον ίδιο. Πράγματι, η πρόσκλησή του να καθίσω με έβαλε σε μια θέση χαλάρωσης, κάπως σαν έναν θεραπευτή ανάμεσα στις συνεδρίες της ψυχοθεραπείας ή της ψυχανάλυσης. Κατά την πρώτη φάση της παρατήρησης σε αυτό το πλαίσιο, ίσως του προκαλούσε άγχος να με βλέπει να σηκώνομαι και να είμαι έτοιμη να ξαναφύγω, ενώ αυτός παρέμενε ξαπλωμένος, ακίνητος και στερημένος από την ελευθερία  να μιλά. Από αυτό το σημείο και μετά κάναμε χειραψία για να πούμε "γειά" και "αντίο", σημειώνοντας την αρχή και το τέλος της συνεδρίας, μια κοινοτυπία της καθημερινότητας που αποκτάει εκπληκτική σημασία σε στιγμές κρίσης.

Όταν ξύπνησε τελείως από το κώμα, οι συνεδρίες γίνονταν πρόσωπο με πρόσωπο, καθισμένος στο κρεβάτι του, με μένα καθισμένη σε μια καρέκλα. Η μεταφορά του στο γραφείο μου ήταν αδύνατη εξαιτίας της φυσικής του κατάστασης. Η διάρκεια των συνεδριών ήταν σύντομη αρχικά λόγω του ότι κουραζόταν εύκολα. Όταν έφυγε από την μονάδα η διάρκειά τους είχε επεκταθεί στα 20 λεπτά, που έμοιαζε ανεκτή από τον κ. Π. Οι διάφορες αλλαγές των υπηρεσιών και των δωματίων ήταν  βασικό συστατικό της θεραπευτικής διαδικασίας για έναν καρδιοχειρουργικό ασθενή και ήταν αναπόφευκτες.

7.Ψυχική εργασία

Η εικόνα της εμπειρίας ασθενών στην εντατική θεραπεία που είχα, προερχόταν από την έρευνα που έκανα εκείνο τον καιρό με θέμα Μορφές παλινδρόμησης εν όψει βασικής απειλής σε μη ψυχιατρικό πληθυσμό (Dalakaki 1982). Η πλειονότητα των ασθενών μέχρι τότε είχαν την συνείδησή τους και νοσηλεύονταν στην εντατική θεραπεία μετά από στεφανιαία θρόμβωση.---- Δυο συχνές παρατηρήσεις τους τράβηξαν την προσοχή μου. Η πρώτη αφορούσε την έννοια του χρόνου. Οι ασθενείς εξέφραζαν την εντύπωση ότι ο χρόνος δεν είχε νόημα και ότι τους διέφευγε. Η έννοια του χρόνου μπορούσε να έχει νόημα γι’αυτούς μόνο με την παρουσία κάποιου άλλου προσώπου. Η δεύτερη παρατήρηση αφορούσε τα όρια του σώματος που τα ένοιωθαν να είναι αιωρούμενα και να χάνονται κάποιες φορές, "σαν η καρδιά να έλιωνε στο πάτωμα".

Το γεγονός ότι είχα ευαισθητοποιηθεί σε αυτό το είδος οδύνης, βυθισμένη στο ίδιο περιβάλλον και σαν τον ασθενή υποκείμενη σε μια ποσότητα παράξενων εξωτερικών ερεθισμάτων, σήμαινε ότι μπορούσα να ταυτιστώ ευκολότερα με την οδύνη του. Η στάση μου βρισκόταν σε αντίθεση με την συνήθη στάση των φροντιστών που χαρακτηρίζεται από αδιαφορία για την παρουσία του ασθενή και εκδηλώνεται π.χ μιλώντας για τον ασθενή σε τρίτο πρόσωπο μπροστά του, σαν να ήταν απών.

Η Ελισσάβετ, μια 30χρονη γυναίκα με σύνδρομο Wolff-Parkinson-White νοσηλευόταν μετά από μια καρδιακή ανακοπή άγνωστης διάρκειας και βρισκόταν σε βαθύ κώμα. --- Την 40η μέρα της νοσηλείας της, ο καθηγητής της μονάδος επέσυρε την προσοχή σε μια θέση των άνω άκρων της που είναι κλινικό σημείο απεγκεφαλισμού. Αυτό σήμαινε εγκατάλειψη κάθε ελπίδας για επανέναρξη της εγκεφαλικής λειτουργίας. Βρισκόμουν στο πίσω μέρος της ομάδας που  έκανε την ιατρική επίσκεψη, όταν πρόσεξα μια αφημένη εφημερίδα στα πόδια της που ανακοίνωνε με κεντρικούς τίτλους κάποιο εντυπωσιακό γεγονός. Ήταν σαν ένας τελευταίος χαιρετισμός που της διάβασα τους τίτλους δυνατά, προσθέτοντας: "φοβάμαι πολύ Ελισσάβετ", σαν να ήταν η συνομιλήτριά μου; Μια ανεπαίσθητη κίνηση  κάποιων μυών του προσώπου έγινε τώρα ορατή. Δεν νομίζω ότι υπάρχει λόγος να υποθέσουμε ότι το γεγονός που της διάβασα την είχε κινητοποιήσει. Ήταν ότι την φώναξα με το όνομά της; Στο πρωτόκολλο αξιολόγησης του κώματος η κλήση του ονόματος βρίσκεται στην κορυφή της λίστας, αλλά στην περίπτωση αυτή δεν προκάλεσε κανένα συναίσθημα. Επικοινώνησα την εντύπωσή μου στους συναδέλφους της εντατικής θεραπείας και στο νοσηλευτικό προσωπικό εν μέρει για να επιβεβαιώσω ότι δεν έκανα λάθος και ότι η αντίληψή μου δεν ήταν παραίσθηση. Από το σημείο εκείνο και μετά παρατηρήσαμε την αργή και προοδευτική εμφάνιση της συνείδησης και την ανάκτηση της κινητικής και διανοητικής της δραστηριότητας. Αυτό το παράδειγμα παρουσιάζει το χάσμα που υπάρχει μεταξύ του κόσμου του αναίσθητου ασθενή σε μια κατάσταση πλήρους εξάρτησης από το περιβάλλον του και της δυσκολίας ταύτισης μαζί του και ανταπόκρισης σε ένα άτομο που θεωρείται "απών", κάτι που είναι σύμφυτο με την ανθρώπινη φύση.

Έτσι απευθύνθηκα προς τον κ. Π σαν σε ένα συνειδητό πρόσωπο, βάζοντας σε λέξεις αυτό που αντιλαμβανόμουν από την οδύνη του, έτσι ώστε να το μοιραστώ καλύτερα μαζί του. Έτσι πήρα τελικά την πρώτη του αντίδραση.----

Σαν ένας διαμεσολαβητής ανάμεσα στον έξω κόσμο και στην ψυχική του ζωή, ενθάρρυνα κάθε σωματική εκδήλωση ζωής όπως την επιτάχυνση της αναπνοής ή του καρδιακού ρυθμού, έναν εντερικό ήχο κ.λ.π.---και διατύπωνα σε καθημερινή γλώσσα έτσι ώστε να του δώσω νόημα κάθε τι που φαινόταν να αποτελεί σημείο από έξω και μέσα από το σώμα του. Το ακούμπημα, η φωνή μου και ο ρυθμός της παρουσίας μου ταυτόχρονα ξαναδημιουργούσαν ένα προστατευτικό περιβάλλον, μια κατάσταση κρατήματος, έναν περιέκτη, μια μορφή ψυχικού φακέλου.

Κάθε φορά που έφευγα, πάντα του έλεγα: "γειά, θα τα πούμε αύριο". Η έννοια αυτή του αύριο δημιουργούσε ένα ζωντανό σήμερα και άνοιγε την πιθανότητα της προβολής του εαυτού στο μέλλον. Χρειαζόταν να μετατρέψω τις συναισθηματικές μου θύελλες σε μια στάση ηρεμίας και ασφάλειας, παρότι η επιβίωσή του για την επόμενη ημέρα παρέμενε αβέβαιη. Η άρνηση, η προβολή, η σχάση και η αποπροσωποποίηση (ένα ψυχωσικόμορφο σύνδρομο) είναι συχνές άμυνες σε τέτοιες μονάδες. Η βασική απειλή διατηρεί την σχάση σαν μια αντίδραση επιβίωσης, αλλά αυτός ο ίδιος μηχανισμός άμυνας μπορεί να επιμηκύνει την κωματώδη κατάσταση. Η απειλή της εξωτερικής πραγματικότητας ανθίσταται στην αφύπνιση από το κώμα.

Η Μαρία, μια γυναίκα στα 50, έπεσε σε κώμα για 6 μήνες μετά από μια κρανιοεγκεφαλική κάκωση από τροχαίο ατύχημα. Παρά την βελτίωση των ζωτικών της παραμέτρων και το γεγονός ότι δεν βρισκόταν πια στην εντατική θεραπεία, παρέμενε σε κώμα. Οι προσπάθειες των φροντιστών να την ξυπνήσουν, που συμπεριελάμβαναν και την εμπλοκή συναδέλφων που μιλούσαν την μητρική της γλώσσα, δεν είχαν αποτέλεσμα. Όταν με φώναξαν να την δω, έμαθα ότι ο σύζυγός της, που οδηγούσε στο ατύχημα, είχε σκοτωθεί. Ζούσε στην χώρα του συζύγου για λιγότερο από  ένα χρόνο και δεν μπορούσε να μιλήσει την γλώσσα καλά. Καθισμένη δίπλα της, πήρα το χέρι της και την φώναξα με το μικρό της όνομα. Πεπεισμένη ότι βρισκόταν σε μια παλινδρομική κατάσταση, της μίλησα μαλακά στην μητρική της γλώσσα, σαν να ξυπνούσα ένα μωρό. Άνοιξε τα μάτια της, αφού της εξήγησα τι συνέβη, ότι βρισκόταν στο νοσοκομείο και ότι ήταν εκτός κινδύνου. Μου ζήτησε λίγο νερό.

Με τον κ. Π σχηματιζόταν το νήμα μιας σχέσης μέσα στην οποία προέκυπτε αργά μια αίσθηση ταυτότητας. Σύμφωνα με τις νοσηλεύτριες, μόλις μετά από λίγες μέρες ο ασθενής έδειχνε σημεία ότι με περίμενε. ----Η εργασία που γινόταν δεν σκόπευε στην άρση της απώθησης και την προσέγγιση των βαθύτερων ασυνείδητων σχηματισμών. Ήταν ένας αντίθετος δρόμος της επανακατασκευής ενός ασυνείδητου ξεχωριστού από την συνείδηση, περνώντας από την πρωτογενή διεργασία στην οποία ήταν βυθισμένος ο ασθενής στις δευτερογενείς διεργασίες της συνειδητής σκέψης, στην προσπάθεια δημιουργίας ενός προσυνειδητού φίλτρου και ενός φραγμού ερεθισμάτων.

8.Το αγγιγμένο χέρι ανακαλύπτεται ξανά

Ο κ. Π άρχισε σταδιακά να μισανοίγει τα μάτια του, να κοιτάει το άδειο ταβάνι και μετά να στρέφει το βλέμμα του αδιάφορα προς εμένα. Μια μέρα καθώς κρατούσα το δεξί του χέρι το τράβηξε και το  σήκωσε με πολύ αργές κινήσεις προς τα μάτια του με μια έκφραση αγαλλίασης στο πρόσωπο. Το κούνησε προς όλες τις διευθύνσεις μπροστά από το πρόσωπό του σαν για να διαπιστώσει ότι ήταν εκεί και ότι είχε ανακτήσει πλήρη κινητικότητα όπως έλπιζε. Όταν το ακούμπησε στο κρεβάτι, έμοιαζε να έγινε πάλι αόρατο. Κατόπιν, καθώς το ξανασήκωσε μπροστά στα μάτια του, εμφανώς ευχαριστήθηκε ανακαλύπτοντάς το ξανά. Ήταν σαν να δημιουργούσε συναντήσεις με το χέρι του. Εκείνη την μέρα δεν με κοίταξε.

Μέχρι τότε οι κινήσεις του σώματος γίνονταν από τους φροντιστές, παθητικά προς αποφυγή διάφορων επιπλοκών.---Η αυτοεγκατάλειψη του ασθενούς ήταν ορατή σε αυτό το πλαίσιο, όπου κάποιος αισθάνεται εντελώς αδύναμος και εγκαταλειμμένος από το αντικείμενο που δεν μπορεί να παράσχει κάποια ανακούφιση.

Η αισθητικότητα του αγγίγματος υποδηλώνει την επένδυση από ένα εξωτερικό αντικείμενο.---Η εκδήλωση αυτή της ζωής έχει κάποιες ομοιότητες με το υστερικό σύμπτωμα. Εάν το σωματικό σύμπτωμα της υστερίας μετατροπής είναι ένα "άλμα" του νου μέσα στο σωματικό στην παλινδρομική κατεύθυνση, το "χέρι που ανακαλύφθηκε ξανά", αντίθετα θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν μια εκδήλωση που οδεύει από το όργανο προς τον νου κατά μήκος της εξελικτικής οδού. Το χέρι έγινε η θέση της ανταλλαγής με ένα άλλο χέρι, μια παρουσία που υποδηλώνει την πραγματικότητα του εξωτερικού κόσμου.---Ενώ οι λέξεις σίγουρα δεν γίνονταν πάντα αισθητές, η παρουσία μου αποτελούσε ένα είδος αισθητού περιτυλίγματος. Η εμπειρία της ικανοποίησης, επαναλαμβανόμενη ρυθμικά, υποβοηθάει την δημιουργία μιας στοιχειώδους έννοιας του χρόνου που υπόκειται της αίσθησης της συνέχειας και της αρχής της κατασκευής της σταθερότητας του αντικειμένου και έτσι της ταυτότητας.

Απαντούσε με "ναι" και "όχι"τις περισσότερες φορές και φαινόταν να είναι παρών σύμφωνα με τους φροντιστές. Πολύ γρήγορα, 15 μέρες μετά την δημιουργία ενός ψυχικού θεραπευτικού πλαισίου, αποσωληνώθηκε και άρχισε να αναπνέει από μόνος του, χωρίς την βοήθεια του μηχανήματος.

9.Δόμηση και αποδόμηση του ψυχικού κόσμου σε σχέση με τις ανταλλαγές με τον έξω κόσμο

Αρχικά ο κ Π ήταν ήρεμος και ευχαριστημένος. Αναγνώριζε το πρόσωπό μου και το όνομά μου. Σχολίαζε τις δραστηριότητες των φροντιστών που βρισκόταν στο οπτικό πεδίο του. Η φωνή του μόλις και ακουγόταν αλλά τα σχόλιά του αντιστοιχούσαν στην πραγματικότητα και μπορούσε να επενδύσει σε κάποιους ανθρώπους και να εκφράσει συναισθήματα με νόημα. Αργότερα όμως οι αναγκαίες απαιτήσεις του έξω κόσμου για την κινητοποίησή του, όπως π.χ η μετακίνηση στην καθιστική θέση, τον έφεραν σε επαφή με τον πόνο του που έμοιαζε ανυπόφορος: ο πόνος ενός σώματος που ήταν ακινητοποιημένο για 4,5 μήνες. Σταδιακά άρχισε να μουρμουρίζει ασταμάτητα. Οι λέξεις δεν ήταν καλά αρθρωμένες και οι προτάσεις ήταν μισοτελειωμένες. Η ευχαρίστησή του εξαντλήθηκε γρήγορα από την φυσική προσπάθεια που απαιτούσε. Ήταν πραγματικά μια περίπτωση δράσης πάνω στον εαυτό του με σκοπό να τον επαναφέρει πίσω στην ζωή. Οι δονήσεις των φωνητικών του χορδών, των χειλιών του και της γλώσσας του καθώς και ο ρυθμός της αναπνοής του που συνόδευε αυτή την αρχική κίνηση, έδινε την εντύπωση μιας αυτοαναζωογόνησης της αναπνευστικής και φωνητικής οδού παράλληλα με τον αερισμό των πνευμόνων και την ενεργοποίηση της κινητικότητας των κοιλιακών μυών. Φαινόταν να ανακτά την ακουστική αίσθηση της ίδιας της φωνής του-ή μάλλον, ίσως να την ξαναδημιούργησε, γιατί δεν ήταν η ίδια που ήξερε- στην πορεία για την χαμένη του ταυτότητα. Όταν καταφέραμε να ξεχωρίσουμε τις λέξεις, ήταν φανερό ότι αυτά τα μουρμουρητά εξέφραζαν μια αίσθηση τρόμου. Τα θέματα περιστρέφονταν γύρω από πόλεμο, κρύο, βόμβες, πείνα και θάνατο. Ολόκληρο το σώμα του έτρεμε σαν να ήταν στον πόλεμο, καθώς μας μιλούσε γι’ αυτόν. Ακούγαμε προσεκτικά και προσπαθούσαμε να ανταποκριθούμε στον εφιάλτη και στην αγωνία του με το να τα συνδέουμε με το παρόν, τα μηχανήματα, τους σωλήνες, την αρρώστια, την εγχείρηση και την μονάδα εντατικής θεραπείας. Παρόλα αυτά η κατάστασή του επιδεινώθηκε. Η επιμονή μας να τον κρατήσουμε καθισμένο δεν βελτίωσε τις ζωτικές του λειτουργίες και άρχισε να εμφανίζει παραληρητικές ιδέες σε μια γενικευμένη κατάσταση χάους, διέγερσης, άγχους και κυάνωσης. Ήταν σε μια κατάσταση πλήρους σύγχυσης. Η διασωλήνωσή του κρίθηκε ξανά απαραίτητη μετά από δέκα μέρες. Ήταν προφανώς πρόωρη η απαίτηση να υπάρξει με τα δικά του μέσα σαν ένα ξεχωριστό σώμα, σαν να επρόκειτο να γεννηθεί ξανά. Ο Winnicott σημειώνει: "Το υποκείμενο αντί να μισήσει αυτές τις περιβαλλοντικές αποτυχίες, αποδιοργανώνεται από αυτές". Δεν είχε καταφέρει να εσωτερικεύσει την αναπνοή στην φάση αυτή. Η σύνδεση με μηχανήματα τείνει στην δημιουργία μιας αίσθησης συγχώνευσης με αυτά από τα οποία εξαρτάται η ζωή του ασθενούς. Η κατάσταση μη διαφοροποίησης στην οποία βρίσκεται ο ασθενής συνεπιφέρει μια αίσθηση συγχώνευσης με το ανθρώπινο περιβάλλον. Επιπλέον, στην ιατρική γλώσσα η αποσωλήνωση ονομάζεται "αποθηλασμός". Παρόλη την σωματική ανακούφιση που παρέχει, η επιστροφή στον αναπνευστήρα /στήθος οδηγεί ταυτόχρονα στην μισητή εξάρτηση.---Θα καταστρεφόταν το αντικείμενο δηλ η παρουσία μου και η δουλειά που κάναμε μαζί;----Η επένδυσή του στον περιβάλλοντα κόσμο και η σχέση του με το σώμα του είχαν αλλάξει μετά από αυτήν τον έντονο σωματικό αγώνα.

Πράγματι, κατά την υποτροπή του ο κ. Π έδειξε θυμό προτού αποσυρθεί στον εαυτό του, αρνούμενος να κάνει αναπνευστικές ασκήσεις ή να αφήσει να του καθαρίσουν τις βρογχικές εκκρίσεις με αναρρόφηση. Χωρίς αυτόν τον καθαρισμό, θα κινδύνευε από τις ίδιες του τις εκκρίσεις. Στο σημείο αυτό αποφασίσαμε να μην κάνουμε τίποτε.----Παραδόξως, αυτό οδήγησε σε έναν διαφορετικό, πιο εύκαμπτο και ευρύτερο χώρο που δεν είχαμε φανταστεί μέχρι τώρα.

Στην φάση αυτή, προσκλήθηκα από την ομάδα της εντατικής θεραπείας να συμμετέχω στην πρωινή τους συνάντηση όπου συζητούνται οι σημαντικότερες πληροφορίες. Δεν αποτελούσα πια την ξένη αλλά αυτήν που δούλευε μαζί τους, κάποιαν στην οποίαν μπορούσαν να θέτουν ερωτήσεις αν ήθελαν. Οι συμμετέχοντες είχαν ειδικότερα εντυπωσιασθεί από τον έντονο δεσμό του ασθενούς μαζί μου. Αυτό με έκανε να τους μιλήσω για την "πολύ έντονη" μεταβίβαση εξαιτίας της παλινδρόμησης του ασθενούς. Άλλη μια σχάση ελλατώθηκε έτσι, βοηθώντας την ψυχοσωματική ολοκλήρωση. Ο ασθενής μέχρι τώρα ένα αντικείμενο φροντίδας, έγινε ένα πρόσωπο με μια ιστορία, ακόμη και αν αυτή ήταν μόνο εκείνη που μοιραζόμασταν εδώ και λίγες μέρες. Συνέχισα τις καθημερινές μου επισκέψεις αλλά αισθανόμουν ελαφρύτερα ενώ κάθε μέλος της ομάδας συνέχιζε σιωπηλά την δουλειά του. Τρεις εβδομάδες αργότερα, με έκπληξη διαπίστωσα ότι το κρεβάτι δεν ήταν στην συνηθισμένη του θέση. Συνειδητοποίησα εκείνη την στιγμή ότι το κρεβάτι ήταν μέρος του πλαισίου όταν ήταν στην συνηθισμένη του θέση.

10.Εκφράζοντας το τραύμα με εικόνες και λέξεις

Το κρεβάτι ήταν τοποθετημένο απέναντι και ο ασθενής, ελεύθερος τώρα από σωλήνες, καθόταν σε αυτό και με κοιτούσε. Είχα μια παράξενη αίσθηση. Δεν αναγνώρισα αμέσως τον κ. Π, αλλά φαινόταν ξεκούραστος και ενυδατωμένος και με κοιτούσε καλά με μεγάλα μάτια. Ποτέ δεν τον είχα ξαναδεί έτσι. Έπιασε το χέρι μου και με έβαλε να καθίσω στο κρεβάτι του. Μετά με καθαρές λέξεις και πλούσιες μεταφορές αλλά με τρεμάμενη φωνή από μεγάλη αγωνία, σαν να επίκειτο ακόμη κάποια καταστροφή, μου είπε:

Ο κορμός του δέντρου κόπηκε στα δύο, όπως...ένας δυνατός άνεμος...τρελλός...φυσούσε...Και μόλις είκοσι εκατοστά στην μια πλευρά και είκοσι στην άλλη... Δεν μπορούσα να καταλάβω τι είχε συμβεί... και το στέρνο ήταν ανοιχτό... και τα τέσσερα μέλη κομμένα.

Αυτόματα απάντησα ότι αυτό του συνέβη πριν και του έδειξα το μέρος που βρισκόταν το κρεβάτι του την προηγούμενη μέρα. Το σκέφθηκε και συμφώνησε. Η ιδέα του Winnicott σύμφωνα με την οποία η "κατάρρευση... είχε ήδη βιωθεί" αναμφίβολα ήταν στην σκέψη μου. Η παρέμβασή μου κάλυπτε αυτά που είχαν συμβεί λίγους μήνες πριν στην βάση ότι:

η αρχική εμπειρία της πρωτόγονης αγωνίας δεν μπορεί να μπει σε παρελθόντα χρόνο εκτός εάν το εγώ μπορέσει πρώτα να την συγκεντρώσει στην δική του εμπειρία ενεστώτος χρόνου και με παντοδύναμο έλεγχο τώρα (αναλαμβάνοντας την βοηθητική λειτουργία υποστήριξης του εγώ της μητέρας (αναλυτή).

Από το σημείο αυτό ο κ. Π δεν παραπονέθηκε ξανά για πόνο μέχρι το τέλος της νοσηλείας του. Τον έβλεπα πρόσωπο με πρόσωπο στο κρεβάτι του. Αρχικά, για μια περίοδο περίπου δυο μηνών, λειτουργούσε σε σχάση σε δυο επίπεδα ταυτόχρονα: στο ανώτερο επίπεδο γινόταν αυτόνομος, ενδιαφερόταν για την πρόοδό του και συμμετείχε σε αυτήν με χαρά, στο κατώτερο, παρότι μας γνώριζε και μας φώναζε με τα ονόματά μας, μας αντιμετώπιζε σαν μυστήρια, παντοδύναμα όντα, ερμηνεύοντας τις προθέσεις μας προς αυτόν.

Όταν έφυγε από την εντατική θεραπεία, συνέχισα να τον βλέπω στην καρδιοχειρουργική κλινική για τρεις "συνεδρίες" την εβδομάδα μεγαλύτερης διάρκειας (περίπου 20 λεπτά) σε ένα δωμάτιο με περισσότερα κρεβάτια. Αυτό έγινε όταν βεβαιώθηκα ότι ήταν ικανός να αντέξει τον αποχωρισμό από την εντατική θεραπεία. ---Όσο περισσότερο αναλάμβανε τις σωματικές του λειτουργίες τόσο περισσότερο με αντιμετώπιζε σαν ένα αντικείμενο που αποτελούσε μέρος της αυτονομίας του. Η αντίληψη του χώρου διευρύνθηκε σαν την αντίληψή του της διάρκειας που επεκτάθηκε σε σχέση με μέλλον και παρελθόν. Λίγες μέρες προτού φύγει από το νοσοκομείο μου μίλησε με νοσταλγία για τα μέρη του, το σπίτι του και την δουλειά του. Ήταν καλοκαίρι.---Η συνέχιση της παρακολούθησης δεν ήταν εφικτή λόγω της μεγάλης απόστασης (150 km).

11.Μια σύντομη επιστροφή για την ανάκτηση του συνειδητού

Τον επόμενο χειμώνα επανήλθε και η καρδιοχειρουργική κλινική τον παρέπεμψε στην υπηρεσία μας. Σκέφθηκα ότι είχε εμφανιστεί στα όνειρά του μια επείγουσα ανάγκη να μάθει τι του είχε συμβεί κατά την διάρκεια του κώματός του.---Ο Bion αναφέρεται σε μια διπλή προβλητική ταύτιση ασθενούς και θεραπευτή: ο ασθενής προβάλλει το συνειδητό του στον θεραπευτή και ο θεραπευτής του δανείζει το ασυνείδητό του. Έτσι φαινόταν πιθανό ότι είχε έρθει για να ανακτήσει το συνειδητό του που είχε εναποθέσει σε εμένα. Τον δέχτηκα για πρώτη φορά στο γραφείο μου. Για μεγάλη μου έκπληξη, η ημερομηνία αντιστοιχούσε στην ημέρα που είχε ξυπνήσει από το κώμα έναν χρόνο πριν. Φαινόταν σημαντικό που χρειαζόταν να με εντοπίσει στον χώρο μου, στην λειτουργία μου, στην "πραγματικότητά" μου, που ήταν διαφορετική από αυτήν που είχε δημιουργήσει στην φαντασία του. Ήταν σαν ένα παιδί, ακούγοντας προσεκτικά χωρίς να λέει λέξη.

12.Αναπαριστώντας την εμπειρία του κώματος σε παιχνίδι

Η τελευταία συνάντηση, το ίδιο αναπάντεχη όπως η πρώτη, πραγματοποιήθηκε 1,5 χρόνο αργότερα μπροστά από το τμήμα επειγόντων του νοσοκομείου κοντά στην πόρτα της εισόδου. Βρισκόμουν με την πλάτη γυρισμένη προς την πόρτα μπροστά από ένα μηχάνημα για αναψυκτικά όταν αισθάνθηκα κάποιον πίσω μου να μου κλείνει τα μάτια. Μια τέτοια οικεία χειρονομία στην μέση του διαδρόμου ήταν μάλλον παράξενη. Σκέφθηκα αμέσως το σχετικό παιδικό παιχνίδι. Μια πολύ μακρινή αίσθηση αναδύθηκε μέσα μου και με παράλυσε. Δεν λεγόταν τίποτε. Ο χρόνος κυλούσε πολύ αργά. Οι πρώτες λέξεις που βγήκαν από το στόμα μου ήταν τα ονόματα παιδικών φίλων στην μητρική μου γλώσσα. Προσπάθησα να μαντέψω αλλά δεν πήρα καμιά απάντηση. Ψηλάφησα τα χέρια που εμπόδιζαν την όρασή μου αλλά δεν είχα καμιά απτική μνήμη. Αισθανόμενη παγιδευμένη σε αυτήν την θέση, άρχισα να αισθάνομαι ανησυχία. Ο κ. Π με έκανε να ζήσω μέσα σε λίγες στιγμές, υπό μορφή παιχνιδιού, αυτό που πέρασε για μήνες όταν ήταν σε κώμα. Ξαφνικά γέλια έβαλαν τέλος στον εφιάλτη μου. Ήταν μπροστά μου με την γυναίκα του και φαίνονταν νεότεροι. Παίζαμε σαν παιδιά. Όταν τον ρώτησα πως ήταν μου απάντησε χαρούμενα ότι καλλιεργεί τις 99 τριανταφυλλιές του.---Δεν υπήρχε χρόνος για να συζητήσουμε περισσότερο.---Η παρουσία κάποιου πίσω μου με έκανε να συνειδητοποιήσω ότι στην εντατική που βρισκόταν, έμπαινα στον κόσμο του από πίσω του αφού το κεφάλι του βρισκόταν για πρακτικούς λόγους δίπλα στην πόρτα.  Δεν είχε τρόπο να αναγνωρίσει οπτικά αυτόν που έμπαινε στο δωμάτιο. Η διεργασία μετουσίωσης  της καλλιέργειας τριανταφυλλιών ενέπλεκε την επένδυση των αισθήσεων: αφή, όσφρηση, όραση.  Ανακάλυψα αργότερα ότι ο αριθμός τους αντιστοιχούσε στον αριθμό των ημερών που βρισκόταν σε κώμα.----

Η παρούσα εργασία δείχνει την πιθανή επίδραση που μπορεί να έχει μια εμπαθητική λεκτική παρέμβαση σε έναν κωματώδη ασθενή. Η καταφυγή σε προλεκτικές διαντιδράσεις βοήθησε να εγκαθιδρυθούν οι απαρχές μιας διαντίδρασης σε μια σχέση όπου ένας από τους πρωταγωνιστές στερούνταν της ομιλίας. Μια σταθερή αξιόπιστη παρουσία δημιούργησε μια αίσθηση χρονικής κανονικότητας για ένα υποκείμενο που ήταν "εκτός χρόνου" και ίσως διευκόλυνε την εμφάνιση μιας αρχαϊκής μεταβίβασης μέσα στην οποία επανεργοποιήθηκε ο πρωταρχικός τραυματισμός της αγωνίας. Ενώ η αμεσότητα του "ακατονόμαστου τρόμου" βιώθηκε σαν μια παρούσα πραγματικότητα, η διευκρίνηση της αντιμεταβίβασης βοήθησε να τον τοποθετήσει στο παρελθόν και να οδηγήσει στην συμβολοποίηση. Καθώς ήταν η πρώτη απόπειρα παρατήρησης μιας σχέσης με έναν κωματώδη ασθενή, η κλινική παρατήρηση ομολογουμένως δεν ήταν εξαντλητική. Η σχεδόν πλήρης ακινητοποίηση του ασθενούς και η απουσία ομιλίας έκαναν απαραίτητες κάποιες τροποποιήσεις στο πλαίσιο και στην τεχνική. Παρότι το άγγιγμα χρησιμοποιήθηκε σαν ένας προνομιακός τρόπος επικοινωνίας, η εξαιρετική και σχετικά νέα κατάσταση του ασθενή έκανε απαραίτητη την διεξαγωγή της θεραπείας ερμηνεύοντας τις διάφορες εκδηλώσεις και μορφές συμπεριφοράς αποκλειστικά στην βάση των προβολών του αναλυτή, χωρίς την πλήρη βεβαιότητα της σημασίας τους. Η επείγουσα κατάσταση ---κάνει την έρευνα πολύπλοκη και λεπτεπίλεπτη. Παραταύτα δεν είναι ακατόρθωτη. Επιμελής δουλειά παράλληλα με συνεχή στοχασμό μπορεί να αποδειχθούν γόνιμοι. Ειδικότερα, η μελέτη των σωματικών αντιδράσεων στα σχόλια του θεραπευτή, για παράδειγμα, για να απομονώσουμε έναν από τους πολλούς παράγοντες που πιθανόν επηρεάζουν την κατάσταση του ασθενούς, θα μπορούσε ενδεχομένως να παρέξει πληροφορίες για την λειτουργία του ασυνείδητου και τις σχέσεις του με τις σωματικές και νευροβιολογικές λειτουργίες.

 

 

----Σημείο του κειμένου που παραλήφθηκε στη συγκεκριμένη παρουσίαση